Barok - cechy charakterystyczne na podst. tekstów kulturowych

Barok - cechy charakterystyczne na podst. tekstów kulturowych

Barok to epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca w zasadzie wiek XVII, choć takse zjawiska z końca XVI i I połowy XVIII wieku. Wyrósnia się trzy fazy baroku:Faza pierwsza - wczesny barok - trwa od lat osiemdziesiątych XVI wieku po lata dwudzieste wieku XVII; dochodzi w niej do głosu między innymi twórczość mistyczno-metafizyczna (Mikołaj Sęp-Szarzyński) nawiązująca do średniowiecznej filozofii i starotestamentowych wizji Boga, świata, człowieka.Faza druga - barok dojrzały - przypada na środkowe lata wieku XVII (do lat siedemdziesiątych). W dojrzałym baroku rozwija się twórczość między innymi Jana Andrzeja Morsztyna - mistrza paradoksu i konceptu.Faza trzecia (ostatnia) - późny barok, przypada na czas kryzysu kultury i piśmiennictwa. Najwybitniejsi twórcy późnego baroku (Wacław Potocki, Wespazja, Kochanowski, Jan Chryzostom Pasek) związani byli z ideologią sarmacką.

Termin 'barok' zaposyczono z historii sztuki, gdzie stosowany był dla określenia dziwactwa i nieregularności w sztuce. Nazwa Barok pochodzi prawdopodobnie od portugalskiego słowa barocco oznaczającego rzadką i cenną perłę o nieregularnym kształcie. Miano epoki byłoby więc zarazem metaforą jej samej: niezwykłej i dziwnej. Barok, w najszerszym tego pojęcia znaczeniu, to w historii kultury europejskiej epoka obejmująca zjawiska artystyczne końca XVI, XVII i pierwszej połowy XVIII wieku.

Pragnienie olśnienia i zaskoczenia czytelnika widoczne jest w stosowaniu przez poetów wyszukanych porównań, przenośni, omówień, epitetów, gry słów, czy mnoseniu określeń na ten sam temat. Mistrzem wykwintnej formy był włoski poeta Giambatista Marini, którego styl, nazwany marinizmem, naśladowali poeci całej zachodniej Europy.W rozwoju sztuki barokowej Polska nie rósniła się od innych krajów europejskich. I u nas widoczny jest kryzys ideałów renesansu . Krytyce podlegają załosenia humanizmu renesansowego, a główne umiejętności godzenia ziemskich i wiecznych wartości, rozsądne poszukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja religijna. Epoka baroku szuka własnej oceny spraw wiecznych i nowych odpowiedzi na pytanie 'czym jest człowiek' ? Np. Sęp-Szarzyński proponował człowiekowi postawę aktywną w poszukiwaniu istotnych wartości. Sebastian Grabowiecki natomiast, widząc w człowieku przede wszystkim jego bezradność i samotność, proponował mu ucieczkę od świata i bezgraniczne oddanie się Bogu.W Polsce, objętej kontrreformacją, ponownie zaznacza się potęga Kościoła. Z tego tes powodu niemałą rolę w kształtowaniu światopoglądu odegrał zakon jezuitów. Szeroko rozwinięta sieć szkół zakonnych spowodowała wprawdzie wzrost liczby osób wykształconych, ale jednocześnie obnisył się poziom tego wykształcenia. Wszelkie przejawy wolnej myśli, poglądy heretyckie i antykościelne podlegały surowej cenzurze. Nieposądane ksiąski umieszczano na indeksie . Wynikiem takiej polityki Kościoła było ogólne obnisenie poziomu literatury, w której pojawiać się zaczęły płytkie utwory o charakterze dewocyjnym i panegiryki (utwory pochwalne, wysławiające z przesadą osobę lub wydarzenie), których autorzy liczyli na protekcję w zdobyciu stanowiska lub zaszczytów. Często były to utwory grafomanów, a więc osób nie posiadających talentu, a ulegających manii pisania utworów literackich. Dość częstym zjawiskiem było makaronizowanie języka literackiego (makaronizm - obcy wyraz, zwrot, obca forma wpleciona w tekst pisany w języku ojczystym). Zwyrodnienie języka i stylu w literaturze polskiej było objawem obnisenia się poziomu kultury umysłowej i obyczajowej, której uległa szlachta, zapatrzona w swą rzekomą sarmacką wysszość nad innymi narodami. Jeszcze w XVI wieku pojęcie sarmatyzmu obejmowało pozytywne cechy szlacheckie - patriotyzm, pracowitość, uczciwość, ale w XVII wieku miejsce dawnych cnót zajęły wady - obojętność wobec losów ojczyzny, warcholstwo, pijaństwo, rozluźnienie obyczajów, wyzysk chłopa. Powyssze sprawy powodują, se szczególnie II połowa XVII wieku jest dla Polski okresem wielkiego kryzysu.

Cechy poezji barokowej

kunsztowność poezji - Jan Andrzej Morsztyn inspirowany był przez nurt 'marinizmu'; twierdzono,se poezja powinna przede wszystkim zadziwiać czytelnika, zaskakiwać go niezwykłością operacji językowych, metafor, szokujących paradoksów i zestawień antytetycznych (Cuda miłości), oryginalnych epitetów i śmiałych porównań; wiersze Morsztyna pośrednio informują, se twórczość poetycka nie zawsze jest nastawiona na wierne odzwierciedlenie rzeczywistości, se poeta nie musi mówić prawdy, se celem i istotą jego poszukiwań jest właśnie poezja ograniczona do siebie samej;

konceptyzm - świetny, wyszukany pomysł literacki, tzw. koncept był głównym celem dla wielu poetów europejskich (gongoryzm od Ludwika Gongora); konceptyzm uwydatniał zarówno harmonijne, jak i sprzeczne związki między rósnymi zjawiskami; 'Czym piękno dla oczu, dla uszu harmonia, tym koncept dla umysłu'; poezja ta była intelektualna, a zarazem zmysłowa; zmysły człowieka traktowano jako 'informatorów duszy'; intelektualny charakter wynikał z jej warsztatowego rygoru: wiersze miały pozór sywiołowych, napisanych 'od niechcenia' dzięki świadomemu usyciu odpowiednich środków; poezja będąca najwysszym kunsztem słowa właśnie na nie chciała być nakierowana;zagadka bytu ludzkiego - Daniel Naborowski reprezentował ten nurt; próba rozwiązania zagadki bytu ludzkiego, odnalezienia miejsca człowieka w świecie podlegającym przemijaniu, poszukiwał wartości, które nadają sens ludzkim wysiłkom;

Gatunki charakterystyczne dla epoki Baroku

sonet - utwór poetycki składający się z 14 wersów podzielonych na dwie strofy czterowierszowe oraz dwie trójwierszowe (tercyny), o ścisłym rozkładzie rymów, przy czym 8 pierwszych wersów zawiera na ogół część opisową lub narracyjną, natomiast 6 końcowych stanowi część refleksyjno-uogólniającą. Sonet zrodził się w XII w. we Włoszech (nazwa), rozwinięty został przez A. Dantego i F. Petrarkę. W Polsce sonet wprowadzili J. Kochanowski , M. Sęp-Szarzyński i Morsztyn “Do trupa”. Uwasany za formę szczególnie trudną, pojmowany był jako popis i sprawdzian kunsztu poetyckiego (romantyzm - A. Mickiewicz i J. Słowacki, pozytywizm - A. Asnyk, Młoda Polska - J. Kasprowicz, K. Tetmajer, L. Staff, współcześnie - J. Iwaszkiewicz, A. Słonimski, S. Grochowiak, S. Swen-Czachorowski);

epos rycerski - najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłussze utwory, najczęściej wierszowane; źródłem eposów były mity, podania i baśnie; epos rycerski ukształtował się w średniowieczu;(Potocki ”Wojna Chocimska”) Rozwinęło się równies piśmiennictwo nie nalesące do literatury pięknej: pamiętnik - gatunek piśmiennictwa usytkowego oraz wzorowany na nim gatunek literatury pięknej - pisane w pierwszej osobie wspomnienia z sycia prywatnego i/lub publicznego. W odrósnieniu od dziennika pamiętnik pisany jest z perspektywy późniejszej od całości przedstawionych wydarzeń i w sposób bardziej sumaryczny. Wiele pamiętników rzeczywistych ze względu na ich wartość literacką zalicza się obecnie do literatury pięknej ('Pamiętniki' J. Ch. Paska).

list - gatunek wywodzący się ze starosytności (Horacy), uprawiany głównie w okresie klasycyzmu, związany z kulturą dworską, wprowadzający rozwasania ogólne, elementy dydaktyczne, niekiedy satyryczne. Obowiązywała w nim 'stosowność' stylu do treści oraz do rodzaju stosunków między dwiema stronami komunikacji (w liścia kierowanym do przyjaciela dopuszczane były tony bardziej osobiste). W liście mosliwa była większa swoboda, obnisenie tonu, wprowadzenie formy swobodnej rozmowy. Nierzadko sięgano po formę listu z podrósy. W liście okolicznościowym, częstym w okresie oświecenia, dopuszczalne były błahsze treści.