ASTRONOMÜ ve ÜSLAMÜ VAKÜTLERÜN HESABI

ASTRONOMÜ ve ÜSLAMÜ VAKÜTLERÜN HESABI

Abdurrahman ÖZLEM

'O'dur ki günesi bir üsük yaptü, Ay'ü da bir nur külüp, ona birtaküm konaklar tayin etti ki, yüllarün sayüsünü ve vakitlerin hesabünü bilesiniz. (Yunus,5)'

GÃœRÃœS

Esref-i mahluk olarak yarattüğü insanün dünya ve ahiret mutluluÄŸuna kavusmasü için onu ibadetle mükellef tutan yüce Rabbimiz, bu ibadetleri belli vakitlere baÄŸlü külmakla, tüm hayatümüzü disiplin altüna almayü hedeflemektedir.

Gerçekten Ãœslam dininde namaz, oruç, zekat ve hac gibi temel ibadetler belirli zaman aralüklarüna tabi külünmüstür :

ÖrneÄŸin dinin direÄŸi sayülan namaz ibadeti, her gün bes ayrü vakitte eda edilmektedir. 'Vaktin girmesi' ile farz olan namaz, eÄŸer külünmazsa 'vaktin çükmasü' ile kazaya kalmaktadür. Bu 'vakit' namazlarünün baslangüç ve bitis vakitlerinin haricinde bir de 'kerahet vakitleri' dediÄŸimiz, namaz külmanün tahrimen mekruh olduÄŸu vakitler mevcuttur. Keza oruca baslama (imsak) ve iftar da bu günlük vakitlere göre gerçeklestirilmektedir.

Zekat, hac ve oruç gibi ibadetler ise, bir yüllük periyotlarla tekrarlanmaktadür. Bazü dini önemi haiz gün ve geceler de^[1] aynü sekilde yüllük takvime baÄŸlanmüstür.

Tüm bu ibadet vakitlerinin insanlar tarafündan kolaylükla belirlenebilmesi için, günlük ve yüllük zaman dilimleri, günes ve ay hareketlerine baÄŸlü külünmüstür. Bu sebeple de Müslümanlar, her zaman astronomi ile yakündan ilgilenmisler ve ibadet vakitlerinin hesaplanmasüna yönelik çalüsmalarda bulunmuslardür.

Bilgi çağünün getirdiÄŸi son derece yüksek yasam temposu, saatlerimizi ve hatta dakikalarümüzü bile programlü yasamak zorunluluÄŸunu beraberinde getirmistir. Bu hengame ve hercümerç içerisinde ibadetlerimizi aksatmadan yerine getirebilmek için ibadete iliskin vakitlerin tanümünü, hesaplanüsünü ve içerebileceÄŸi belirsizlikleri iyi bilmemiz elzemdir. Bu yazünün hedefi de okuyuculara bu temel bilgileri kazandürmak olacaktür.

Vakitlerin tanümlarü ile ilgili dayanaklar Kur'an ayetleri^[2] ve hadislerdir^[3]. Simdi gelin bu vakitleri ve hesaplanüsünü beraberce görelim :

NAMAZ VAKÜTLERÜ

Müslümanlarün günlük ibadetlerinde kullandüklarü vakitler, günesin gökyüzündeki konumuna tabi külünmüstür. Bes vakit namaza, orucun baslangücü/bitirilisine ait hükümler ve keza mekruh vakitler hep günes referans alünarak tayin edilmektedir. Bu vakitlerin tanümü ve hasaplanüs metotlarü asağüda anlatülmaktadür.

ÖÄŸle (Zeval) :

Fükhi hükmü : Günesin batüya meyletmesi

Bütün diÄŸer günlük vakitlerin hesabünda temel alünan öÄŸle vakti, günesin batüya yönelmesi ile baslamaktadür. Günün ilk yarüsünda doÄŸu tarafünda bulunan günes, günün ikinci yarüsünda batü tarafüna geçer. Günün ortasünda ise üzerinde bulunduÄŸumuz meridyen, günesin tam karsüsüna gelir (zenith) ve günes, kuzey yarümkürede tam güneyi ve güney yarümkürede tam kuzeyi gösterir^[4]. Günesin tam tepede olduÄŸu bu zeval vaktinde namaz külmak yasaklandüğündan, öÄŸle vaktinin girmesi, yani günesin batüya meyletmis olmasü için birkaç dakika (en azündan günesin meridyeni terk etme süresi^[5] kadar) beklenmelidir.

Gün ortasü olan zeval vakti, 0s boylam için (Greenwich) standart olarak 12:00 kabul edilmistir. Halbuki bu vakit, Ortalama Zeval Vaktidir. Gerçek zeval vakti ise mevsimlere baÄŸlü olarak yül içinde ± 15 dakika sapma gösterir (Sekil 1). Belli bir güne ait gerçek zeval vaktini bulmak için grafikte o güne ait süre saat 12:00'a eklenir. ÖrneÄŸin yülün 72. günü Greenwich'teki zeval vakti 12:10'dur.

Sekil 1.

DiÄŸer boylamlardaki zeval vakti ise su formülle hesaplanür :

Zeval Vakti (GMT) = Greenwich Zeval Vakti - Boylam/15

Bu formülde vakitler saat cinsindendir. Boylam derece cinsinden ve Greenwich'in doÄŸusu için pozitiftir.

 Tüm dünyada referans olarak kullanülan Greenwich saati (GMT=Greenwich Mean Time) yerel saate, o bölgenin saat dilimi eklenerek çevrilebilir. ÖrneÄŸin Türkiye +2:00 saat dilimini kullandüğündan, 18:00 GMT'nin Türkiye saati karsülüğü 20:00 olacaktür. Yaz saati uygulanmasü durumunda ise vakte bir saat daha eklenmelidir.

Peki aynü boylamdaki zeval vakti yül içinde niçin deÄŸisir ?

Çünkü bizim 24 saat olarak kabul ettiÄŸimiz süre, bir günün ortalama süresidir. Gerçekte ise bir gün, 24 saatten biraz daha fazla veya eksiktir. Aradaki fark ise, en fazla yarüm dakika olmaktadür. Buna göre de zeval vakti, her gün bir miktar ileri veya geri oynamaktadür. Gelelim farkün sebebine :

Bir gün, günesten dünyaya baküldüğünda, dünyanün kendi etrafünda bir tur dönme süresidir ve astronomik dilde tropik gün (tropical day) adüyla anülür. Bu dönüs, iki ayrü hareketin bilesenidir :

               1.         dünyanün kendi ekseni etrafünda dönmesi

               2.         dünyanün günes etrafünda dönmesi

Tropik gün, bu iki farklü hareketin toplanmasü sonucu ortaya çükmaktadür.

Dünyanün kendi etrafünda dönme süresi, uzak bir yüldüzdan dünyaya bakülarak ölçülebilir ve bu süre yüldüz günü (sidereal day) olarak adlandürülür^[6]. Dünya gerek kendi ekseni ve gerek günes etrafünda aynü yönde (saat istikametinin aksi yönde) döndüÄŸü için bir tropik gün, bir yüldüz gününden daha uzundur. Aradaki fark da, dünyanün günes etrafünda kat ettiÄŸi açüyla (yörünge açüsü) doÄŸru orantülüdür^[7].

Dünyanün yörüngesi, diÄŸer tüm gezegenlerinki gibi eliptiktir, yani elips seklindedir^[8]. Bu nedenle de yörünge hüzü, günese olan uzaklüğüna göre deÄŸismektedir (Kepler yasasü)^[9]. Ãœste bu hüz deÄŸisimi, bir günde katedilen yörüngenin açüsünü ve dolayüsüyla tropik günün uzunluÄŸunu deÄŸistirmektedir.

Ãœkindi (Asr) :

Fükhi hükmü : Bir cismin gölgesinin, ikindi gölgesi uzunluÄŸuna ulasmasü.

Cisimlerin gölgesi, zeval anüna kadar küsalürken, zeval anündan sonra tekrar uzamaya baslar. Dolayüsüyla zeval anündaki gölge (fey-i zeval), cismin o günkü en küsa gölgesidir.

Ãœkindi gölgesi ise; Safii, Maliki, Hanbeli mezhepleri ile, Ãœmam Ebu Yusuf ve Ãœmam Muhammed'e göre, o cismin zeval gölgesi uzunluÄŸuna cismin kendi uzunluÄŸunun eklenmesi ile bulunur. Yani 1 m.lik bir sopanün gölgesi zeval vaktinde 1.5 m. ise, sopanün gölgesi 1.5 m. + 1 m. = 2.5 m. olduÄŸunda ikindi vakti girmis olur. Bu vakte Asr-ü Evvel denir.

Ãœmam Ebu Hanife'ye göre ise ikindi gölgesi, o cismin zeval gölgesi uzunluÄŸuna cismin kendi uzunluÄŸunun iki katünün eklenmesi ile bulunur. Deminki örneÄŸimizde sopanün gölgesi, 1.5 m. + 2 m. = 3.5 m. olduÄŸunda Ãœmam Ebu Hanife'ye göre ikindi vakti girmis olur. Bu vakte ise Asr-ü Sanii adü verilir.

Ãœkindi vaktine ait bu ihtilaf nedeniyle en temkinli davranüs, öÄŸle namazünü Asr-ü Evvel'den önce, ikindi namazünü ise Asr-ü Sanii'den sonra külmaktür. Ancak zorda kalündüğünda ikindi Asr-ü Sanii'den önce külünabileceÄŸi gibi, Asr-ü Evvel'e kadar külünamamüs öÄŸle namazü da kaza edilmeyerek (Asr-ü Sanii'ye kadar) külünabilir. Bu uygulama Efendimiz'in 'Ümmetimin ihtilafü rahmettir' hadisine de uygundur.

Günes, doÄŸduktan sonra yükselmeye baslar ve gün ortasünda (zeval vaktinde) en yüksek dikey açüya (Zeval Dikey Açüsü) ulasür. Bu tepe anündan sonra da batü tarafüna geçerek tekrar alçalmaya baslar. Günesin yerden yüksekliÄŸini belirten bu açü, öÄŸle vakti haricindeki tüm vakitlerin hesabünda kullanülür. Ankara'da (40s enlem) günesin 21 Haziran'daki yörüngesi Sekil 2'de, 21 Aralük'taki yörüngesi ise Sekil 3'te gösterilmistir. 21 Aralük'taki Zeval Dikey Açüsü ise Sekil 4'te görülmektedir.

Sekil 2.

Sekil 3.

Sekil 4.

Bir cisme ait gölgenin uzunluÄŸu, günesin dikey açüsüna baÄŸlüdür^[10]. Dolayüsüyla zeval gölgesinin boyu da Zeval Dikey Açüsüna baÄŸlüdür^[11]. Zeval Dikey Açüsü ise su formülle hesaplanür :

Zeval Dikey Açüsü = 90° - |Enlem - EÄŸim açüsü|

Bu formülde enlem, derece cinsinden olup, kuzey yarümküre için pozitif, güney yarümküre için negatif alünacaktür. EÄŸim Açüsü (declination angle) ise, dünya ekseninin eÄŸikliÄŸinden kaynaklanmaktadür ve dünya yörüngesine dik düzlem ile dünya ekseni arasündaki açüdür^[12]. Bu açü 21 Mart ve 23 Eylülde yaklasük olarak 0°, 21 Haziranda +23.5°, 21 Aralükta ise -23.5° dir^[13].

Ãœkindi vaktindeki ait Günes Dikey Açüsü ise söyle hesaplanür :

Asr-ü Evvel anündaki dikey açü = cot^-1(cot(Zeval Dikey Açüsü)+1)

Asr-ü Sanii anündaki dikey açü = cot^-1(cot(Zeval Dikey Açüsü)+2)

Aksam (MaÄŸrib) :

Fükhi hükmü : Günesin tamamen batmasü, yani günesin üst ucunun, ufkun altüna inmesi.

Günes yarüçapünün gökyüzünde olusturduÄŸu yay açüsü, 16' (arc-minute)'dür. Ayrüca atmosferin üsüğü kürma özelliÄŸinden dolayü, ufkun 34' asağüsündaki bir cisim ufuk çizgisinde görünür. Dolayüsüyla fükühtaki hükmün yerine gelmesi için günes merkezinin, ufuk hizasünün 16' + 34' = 50' altünda olmasü gerekir. Ancak ne var ki nem, sücaklük gibi meteorolojik faktörler, 34'lik kürülma açüsüna etki edebilirler. Ayrüca ufuk hizasüna deniz seviyesinden daha yüksek bir yerden bakülmasü, baküs açüsünü deÄŸistireceÄŸinden^[14], günesin tepesinin görülmesi mümkün olabilir. Bu nedenle aksam vaktinin girmesi, -50' dikey açünün olustuÄŸu andan birkaç dakika sonraya sarkabilir.

Aksam namazü yatsü vakti girene kalar külünabilirse de, 'yüldüzlar ortaya çükmadan' külmak müstehaptür. Bu ise takriben -6 derece dikey açüya (ufkun altünda) karsülük gelir.

Yatsü (Üsa) :

Fükhi hükmü : Kürmüzü safağün kaybolmasüdür.

Ãœmam Ebu Hanife yatsü vaktini beyaz safağün kaybolmasüna baÄŸlamüssa da, sonradan cumhurun görüsüne dönmüstür.

Safağün olusmasü, tamamen atmosfere ve onun üsüğü kürma özelliÄŸine dayanür. EÄŸer atmosfer olmasaydü, günes battüğü anda etraf kapkaranlük olacak ve yatsü vakti bulunmayacaktü^[15]. Atmosferin üsüğü kürma siddeti, nem, üsü gibi meteorolojik faktörlere baÄŸlü olduÄŸundan, yatsü vaktinin tayini diÄŸer vakitler gibi çok kesin deÄŸildir. Ülkemizde yatsü vaktinin hesaplanmasünda esas alünan dikey açü -17 derecedir (ufkun altünda). Farklü açülar ve bunlara göre amel eden ülkeler Tablo 1'de verilmistir. Bu tablodaki verilere göre yine en ihtiyatlü davranüs, aksam namazünü -15° dikey açüdan önce ve yatsü namazünü -18° dikey açüdan sonra külmaktür.

Kutuplara yakün bölgelerde^[16] yaz aylaründa (günesin ufkun çok altüna inmemesinden ötürü) gece boyunca safak kaybolmaz^[17]. Bu durumda yatsü vaktinin astronomik olarak hesaplanmasü mümkün deÄŸildir. Böyle yerlerde yatsü namazünün külünüp külünmayacağü veya ne zaman külünacağü konusu ise yazümüzün kapsamü düsündadür.

Ümsak (Fecr-i Sadük) :

Fükhi hükmü : Ufukta genislemesine yayülan bir beyazlüğün baslamasüdür.

Ufukta uzunlamasüna görülen ve bir müddet sonra kaybolan yalancü imsaktan (Fecr-i Kazib) sonra olusur. Olusma sebep ve sartlarü yatsüdaki gibidir. Ãœmsak anündaki günes dikey açüsü ülkemizde -18 derece (ufkun altünda) olarak alünmaktadür. DiÄŸer ülkelerin esas aldüklarü açülar Tablo 1'de verilmistir.

Ülke	Ãœmsak	Yatsü
Avrupa, UzakdoÄŸu, A.B.D.'nin güneyi	- 18	- 17
Hindistan, Pakistan, Afganistan, Banglades	- 18	- 18
Afrika, Suriye, Irak, Lübnan, Malezya	- 19.5	- 17.5
A.B.D.'nin kuzeyi, Kanada	- 15	- 15
Arabistan yarümadasü	- 19	*)

*) Arabistan yarümadasünda yatsü vakti, aksam vaktine 90 dakika eklenerek hesaplanmaktadür; bu süre Ramazan ayünda 120 dakika olarak uygulanmaktadür.

Tablo 1.

Günes :

Fükhi hükmü : Günesin doÄŸmaya baslamasü, yani günesin üst ucunun, ufukta belirmesi.

Aksam vaktinin simetriÄŸidir; yani günesin, ufkun 50' altüna gelmesiyle olusur. Bu andan sonra sabah namazü vakti çükar ve kerahet baslar. Yine bu vakit de, aksam vaktindeki gibi meteorolojik nedenlerden ötürü birkaç dakika önce olusabilir.

Hanefi mezhebine göre sabah namazünü, safak aydünlüğü yayülmaya basladüktan sonra külmak müstehaptür. Bu ise takriben -12 derece (ufkun altünda) dikey açüya karsülük gelir.

Bu temel vakitlerin haricinde, namaz külmanün mekruh olduğu vakitler vardür :

Ãœsrak :

Fükhi hükmü : Günesin bir müzrak boyu yükselmesidir.

Burada kasüt, günes üsünlarünün sarü renkten kurtulup beyaza dönmesidir. Günes üsünlarünün sararmasü ise, yine atmosferin üsüğü kürma etkisiyle olusmaktadür. Türkiye'de israk vakti için 5 derece günes dikey açüsü kabul edilmistir. Bu ana kadar namaz külmak mekruhtur. Bayram namazlarü da bu andan itibaren külünür.

Ãœstiva :

Fükhi hükmü : Günesin tepede bulunmasüdür.

Bu konuda iki farklü görüs mevcuttur. Birinci görüse göre istiva vakti, zeval vaktini ve birkaç dakika öncesini kapsar. Yani namaz külmanün mekruh olduÄŸu toplam istiva süresi 5-10 dakikadür. Ãœkinci görüse göre ise istiva, imsak vaktinde baslayüp aksam vaktinde sona eren ser-i günün ortasüdür.

Ãœsfirar :

Fükhi hükmü : Günes üsünlarünün sararmaya baslamasüdür.

Ãœsrak vaktinin simetriÄŸidir. Yani günes dikey açüsünün 5 dereceye düstüÄŸü an isfirar vakti olarak kabul edilir. Bu andan itibaren namaz külmak mekruh olur.

GörüldüÄŸü gibi öÄŸle vakti haricindeki tüm vakitlerin hesaplanmasünda, günes dikey açüsü kullanülmaktadür. Ãœlgili vakti, günes dikey açüsünün bir fonksiyonu olarak gösteren denklem asağüda verilmistir^[18] :

Vakit = Zeval Vakti ± cos^-1((sin(GDA)-sin(EA)*sin(enlem))/(cos(EA)*cos(enlem)))/15

GDA      : Günes Dikey Açüsü

EA          : EÄŸim Açüsü

Vakitler saat cinsinden olup, öÄŸleden öncesi için (imsak, günes, israk) cos^-1 negatif, öÄŸleden sonrasü içinse (ikindi, isfirar, aksam, yatsü) cos^-1 pozitif alünacaktür. Kutup bölgeleri yakününda ilgili vaktin hiç olusmamasü durumunda cos^-1 teriminin içi ±1'den büyük olur ve cos^-1 terimi tanümsüz hale gelir.

Hesaplanan bu vakitler, coÄŸrafi konuma ve meteorolojik sartlara göre deÄŸisiklik gösterdiklerinden, belli bir ihtiyat payü bürakülarak amel edilmesi daha uygundur. Bu sebeple hesaplanan vakitlere, temkin süresi adü verilen ufak bir süre eklenir veya çükarülür. Ülkemizde kullanülan temkin süreleri (dakika cinsinden) Tablo 2'de verilmistir.

Vakit	Temkin
Ãœmsak	- 1
Günes	- 7
ÖÄŸle	7
Ãœkindi	4
Aksam	9
Yatsü	1
Ãœsrak	10

Tablo 2.

Takvimlerde temkin uygulanmüs vakitler gösterildiÄŸinden, vakitlerin gerçek baslangüç ve bitis vakitlerini bulmak için temkin deÄŸerleri çükarülmalüdür. ÖrneÄŸin Ãœkindi vakti olarak 16:51 gösterilmisse aslünda öÄŸle vaktinin 16:47'de bittiÄŸini bilmeliyiz.

KAMERÜ AY ve YIL

Kameri ay ve yüllara göre ifa edilen ibadetlerde ayün hareketleri gözlenmektedir. Ãœslamiyet'te her yül, 12 kameri aydan olusur^[19]. Her ay ise, hilalin ilk görülmesiyle baslar ve hilal ilk görüldüÄŸünde sona erer^[20]. Bir kameri ay 29 veya 30 gün sürer. Ancak arka arkaya birkaç kez 29 gün veya 30 gün sürmesi mümkündür. Peki ayün hareketleri nasüldür ve kameri ay hesaplanabilir mi?

Ay, dünya çevresinde (ve kendi çevresinde !) saat istikametinin aksi yönde döner ve bir turunu 27.321661 günde tamamlar (yüldüz ayü=sidereal month). Her iki süre esit olduÄŸundan, ayün hep aynü yüzü dünyaya bakmaktadür. Ancak dünya bu esnada günes etrafünda döndüÄŸü için ay da dünya ile beraber günesin etrafünda dönmüs olur. Ayün görülmesi günes üsünlarüna baÄŸlü olduÄŸundan, bizim anladüğümüz sekliyle 'bir kameri ay',  günesten baküldüğünda ayün dünya etrafünda dönme süresidir (kavusum ayü=synodical month). Ayün dünya etrafündaki dönüs yönü ile dünyanün günes etrafündaki dönüs yönü aynü olduÄŸundan (saat istikametinin aksi yönü) bir kameri ay, ayün dünya etrafündaki dönüs süresinden daha uzundur^[21]. Aradaki fark da yine dünyanün günes etrafünda kat ettiÄŸi açüyla doÄŸru orantülüdür^[22] :

Ay yörüngesinin elips seklinde olusu^[23]; yörünge hüzünda deÄŸisimlere neden olur. Bu nedenle bir ay gerçekte, 28.9 ila 30.1 gün arasünda deÄŸisebilir.

Astronomik olarak kameri ay, dünya-ay doÄŸrusuyla dünya-günes doÄŸrusunun aynü hizaya gelmesi, yani aralaründaki düzlemin, ekliptik düzlemine dik açü olusturmasüyla baslar ve aynü sartün tekrar olusmasü ile sona erer. Bu sartün olustuÄŸu an, ayün yeniay (içtima, kavusum) durumudur. Kavusum anünda, ay tam olarak dünyayla günes arasüna girer ve bu durumda ayün görülmesi imkansüzdür. Kameri ayün baslangücüna ait fükhi hüküm ise hilalin görülmesidir (ru'yet). Ru'yet ise daima kavusumdan belli bir süre sonra gerçeklesir. Çünkü ayün kendisi üsük yayan bir cisim deÄŸildir ve ancak günesten gelen üsünlarü yansütmaktadür. Kavusum anünda günes, ay ve dünya aynü hizada bulunduklaründan ayün günes üsüğünü dünyaya aktarmasü mümkün deÄŸildir. Ay bu noktadan ayrülarak doÄŸuya meyleder ve olusan açü ile üsünlar dünyaya düsmeye baslar. Hilalin görülebilmesi için, yansüyan üsüğün, gökyüzündeki aydünlük seviyesinden daha parlak olmasü gerekir. Halbuki ay üzerindeki kraterlerün sebep olduÄŸu pürüzlü yüzey, eÄŸik gelen üsünlarü yutmakta ve böylece ay faz açüsü^[24] yaklasük 7s olana dek günes üsünlarü dünyaya ulasamamaktadür^[25]. Isük parlaklüğünün yeterli seviyeye ulasmasü ve hilalin (dürbün/teleskopla) görülebilmesi için ise 8-10 derecelik bir açünün olusmasü gerekir. Çüplak gözle görebilmek için ise 9-11 derecelik bir açü gereklidir. Nem, sis, atmosferin üsüğü kürma oranü ve gökyüzü aydünlüğü gibi atmosferik olaylarün etkisi nedeniyle kesin bir açü tanümlanamamaktadür. Ayrüca ayün görülebilmesi, havanün açük veya bulutlu olmasüna da baÄŸlüdür.

Ru'yet anündaki faz açüsü (yukarüda bahsedildiÄŸi üzere) küçük olduÄŸundan, ayün batüsü, günesin batüsündan az sonra gerçeklesir. Bu nedenle hilal, günes battüktan 10-40 dakika sonra^[26] batü yönünde ve küsa bir süre zarfünda (ay batmadan hemen önce) gözlenebilir. Bunun düsündaki sartlarda, yani gündüz vakti ve doÄŸu tarafünda görülen hilal, eski aya aittir (kavusum öncesi). Hilalin eski aya ait olduÄŸu, uçlarünün saÄŸ tarafa (doÄŸuya) dönük olmasündan da anlasülabilir.

GörüldüÄŸü gibi, kavusum anü objektif olarak tanümlandüğündan, günümüzün astronomi ilmiyle dakikasü dakikasüna hesaplanabilmektedir. Ancak ru'yet yani hilalin ilk görülmesi sübjektif olup, gözlemleyene ve atmosferik sartlara göre deÄŸisebilmektedir. Bu nedenle astronomik hesaplama ile ru'yet anünü bulmak mümkün deÄŸildir. Ancak yukarüdaki bilgilerin üsüğünda denebilir ki; belli sartlar olusmaksüzün hilalin görülmesi mümkün deÄŸildir ve astronomi ilmi, en azündan hilalin görülmesinin mümkün olduÄŸu en erken anü söyleyebilir. ÖrneÄŸin, 8 derecelik faz açüsü olusmadan ayün teleskopla bile görülmesi imkansüzdür. Faz açüsü düsünda; ayün batüs saati, aksam vaktindeki ay dikey açüsü, bulunulan enlem, sücaklük ve hava basüncü gibi faktörler de ru'yet kriterlerine dahil edilebilir. Bugüne deÄŸin, hilalin görülebilme kriterleri ile ilgili birçok arastürma yapülmüs ve farklü arastürmacülar tarafündan deÄŸisik sartlar ortaya konmustur :

      Babil

Antik çaÄŸlarda, Babillilerin gözlem verilerine dayanarak gelistirdikleri kriterdir. Günesin batüsü ile ayün batüsü arasündaki sürenin en az 48 dakika ve kavusum anü ile günesin batüsü arasündaki sürenin en az 24 saat olmasü sartlarünü esas alür.

      Ãœbn-i Tarük

8-10. yy.da Müslüman astronomlar tarafündan ortaya konmustur. Günesin batüsü ile ayün batüsü arasündaki süreyi ve günesin batüsü anündaki ay dikey açüsünü esas alür. El-Karizmi, El-Batani ve Habes kriterleri de bu dönemde türetilmistir.

         Fotheringham

1910 yülünda Fotheringham tarafündan, Scmidt'in Atina'da 20 yül boyunca yaptüğü gözlem sonuçlarüna dayanarak gelistirilen ve günesin batüs anündaki ay dikey açüsü ile ay-günes arasü yatay açüyü temel alarak olusturulan 'görülebilirlik diyagramlarüna' dayanür.

         Maunder

1911 yülünda, Maunder tarafündan, yine Schmidt'in verileri ve bazü ilave gözlemlere dayanarak gelistirilmistir. Bu kriterde ay, Fotheringham kriterindekinden biraz daha önce görülmektedir.

         Indian/Schoch

Hintli astronom Ephemeris tarafündan ortaya atülmüs olup önceki iki kriterden türetilmistir. Ãœlk olarak Carl Schoch tarafündan tanümlanmüstür.

      Bruin

1977'de F. Bruin'in yayümladüğü hilal genisliÄŸi ile günes/ay dikey açülarünü baz alan görülebilirlik teorilerinden gelistirilmistir. Minimum hilal genisliÄŸi 0.5' olarak kabul edilmektedir.

      Ãœlyas (A)

Dr. Ãœlyas tarafündan ortaya atülan bu kriterde, günesin batüs anündaki ay dikey açüsü ile o andaki ay faz açüsü esas alünmaktadür.

      Ilyas (B)

Dr. Ãœlyas'in ikinci kriteri, antik Babil kriterinin deÄŸistirilmis modelidir. Babil modelindeki sabit 48 dakikalük süre, burada enleme göre deÄŸistirilmektedir (0s enlem için 41', 30s için 46', 40s için 49' ve 50s için 55').

      Ilyas (C)

Dr. Ãœlyas'ün 1988 yülünda tanümladüğü 3. kriteri,  Ãœlyas (A)'nün modifikasyonu ile ortaya çükmüstür. Günesin batüs anündaki ay dikey açüsü ile ay/günes yatay açü farkünü esas alür.

      RGO 67

Greenwich Kraliyet Rasathanesi (Royal Greenwich Observatory) tarafündan yapülan, hilalin ilk görüldüÄŸü yer ve zamanün tespitine yönelik hesaplamalarü esas alür. Bu teoriye göre hilalin en erken görülebileceÄŸi yer, günes battüğü anda ayün tam günesin üzerinde ve ay dikey açüsünün 10s olduÄŸu yerdir. Burada hilal, gökyüzünün açük ve ufkun düz olmasü kosuluyla, günes 5s ufkun altüna indiÄŸi anda görülebilmektedir.

      SAAO

Güney Afrika Astronomik Gözlemevi (South African Astronomical Observatory) çalüsanlaründan Dr. John Caldwell ve Dr. David Laney tarafündan ortaya atülmüstür. Günesin batüs anündaki hilal alt ucu dikey açüsüyla ay/günes arasü yatay açü farküna dayanür.

      Shaukat

Khalid Shaukat ve New York'taki Hilal Gözleme Komitesi tarafündan ileri sürülen bu kriter, günesin batüs anündaki hilal alt ucu dikey açüsünü ve hilal genisliÄŸini kullanür. Buna göre hilalin görülebilmesi için :

                1.  günesin batüs anündaki hilal alt ucu dikey açüsü > 3.4s

                2.  günesin batüs anündaki hilal alt ucu dikey açüsü/12.7) + hilal genisliÄŸi(')/1.2 > 1

sartlarü gerçeklesmis olmalüdür.

      Schaefer 1988

B.E. Schaefer tarafündan, Bruin kriterleri esas alünmak suretiyle gerçeklestirilmistir. Atmosferin bulanüklüğü, Rayleigh ve aerosol serpintisi, ozon emilimi gibi ilave faktörleri de dikkate alan karmasük kriterler içerir.

Bu kriterlerin içinde en önemlileri sürasüyla ay faz açüsü ve ay dikey açüsüdür. Türkiye'de 8s ay faz açüsü ve 5s ay dikey açüsü esas alünmaktadür. Ayrüca bulunduÄŸumuz yerden hilali göremesek de, o gece imsaktan yeterli bir süre önce dünyanün herhangi bir yerinde hilalin görülmesi, yeni bir kameri ayün baslangücü kabul edilmektedir. Zira iletisim imkanlarünün alabildiÄŸine arttüğü günümüzde ay, yerkürenin herhangi bir yerinde görüldüÄŸünde, tüm dünyanün bundan anünda haberdar olmasü mümkündür.

Sonuç olarak sunu rahatlükla söyleyebiliriz ki, özellikle son dönemlerde ortaya çükan kriterler kullanülarak hesaplanan günden önce ayün görülmesi mümkün deÄŸildir. Her ne kadar fükühta iki adil sahidin, hilali gördüklerini bildirmesi yeterli ise de, ilmi gerçeklere göre imkansüz olan iddialar, en azündan birer yanülgü olarak deÄŸerlendirilmelidirler. Hemen belirtelim ki bazü ülkelerdeki farklü uygulamalar bizim ilgi alanümüzda deÄŸildir; bu yazüda sadece okuyucunun bilimsel açüdan aydünlatülmasü hedef alünmüstür.

KIBLE SAATÜ

Küble saati, küble yönünün tayinine yarayan ve dünyanün bir çok kesiminde kullanülabilen bir yöntemdir. Küble yönü, namaz esnasünda yöneldiÄŸimiz Kabe'nin yatay düzlemdeki yönüdür^[27]. Günes gökyüzünde hareket ederken, her gün belli bir saatte Kabe yönüyle aynü hizaya gelir. Yani o saatte yüzünü günese dönen kisi, Kabe'ye yönelmis olur^[28]. Ãœste bu vakte Küble saati adü verilmektedir. Günesin yönü, yani yerdeki izdüsümünün coÄŸrafi kuzeyle yaptüğü açü son derece kesin olarak hesaplanabildiÄŸinden^[29], küblenin tayininde pusuladan daha doÄŸru sonuçlar vermektedir^[30].

Bir de Dünya Küble Günü^[31] vardür ki o gün tüm dünyada Küble Saati aynüdür^[32]. O gün EÄŸim Açüsü, Kabe'nin bulunduÄŸu enleme esittir ve Küble saatinde günes, Kabe'nin tam tepesindedir; yani dünya-günes ekseni Kabe'nin içinden geçmektedir. Bu sebeple dünyanün neresinde olursa olsun, o anda günese bakan herkes kübleye yönelmis olacaktür.

KAYNAKÇA

1.            Dr. Monzur Ahmed, Moon Calculator v4.0, Birmingham, 1997

2.            Dr. Monzur Ahmed, Prayer Time Calculator v2.5, Birmingham, 1995

3.            Adel A. Al-Rumaih, Prayer Times for Windows v1.0, Riyad, 1995

4.            Waleed A. Muhanna, Islamic Timer v2.1, Ohio, 1992

5.            Khalid Shaukat, Questions on Moonsighting, 1999

6.            Khalid Shaukat, Questions on Prayer Schedule, 1998

7.            Khalid Shaukat, Questions on Qibla Direction, 1999

8.            Ãœslam Fükhü Ansiklopedisi, Prof. Dr. Vehbe Zuhayli, ÃœSTANBUL, 1994

9.            Büyük Ãœslam Ãœlmihali, Ö. Nasuhi BÃœLMEN, ÃœSTANBUL, 1991