TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA

TRZYDZIESTOLETNIA WOJNA 1618-1648.

U podłoża tej wyniszczającej, ogólnoeuropej­skiej wojny leżały konflikty religijne: pro­testantyzm przeciw kontrreformacji katolic­kiej, pluralistyczna tolerancja przeciw ar­bitralnemu narzucaniu wyznania, lutera-nizm i kalwinizm, Unia protestancka i Liga Katolicka. Był to również konflikt politycz­ny: centralistyczne dążenia cesarza skiero­wane przeciw dążeniom władców księstw niemieckich do uzyskania jak największej niezależności. Austriacka dynastia Habs­burgów dążyła do opanowania znacznej części Europy, korzystając przy tym z po­mocy większości katolickich książąt nie­mieckich, natomiast protestanccy książęta niemieccy oraz państwa obce (Francja, Szwecja, Dania i Niderlandy) usiłowały ograniczyć potęgę Habsburgów. Habsburska Hiszpania opowiedziała się po stronie au­striackich Habsburgów i w 1621 włączyła się do wojny. Konflikt zapoczątkowało po­wstanie w Czechach, które wybuchło, gdy Czesi wybrali na króla protestanckiego elek­tora Palatynatu na miejsce katolickiego cesarza Ferdynanda II Habsburga (1578--1637). Wojska Ligi Katolickiej odniosły zwycięstwo, a Habsburgowie ustanowili po­nownie w Czechach katolicyzm religią pa­nującą. Popierany przez Ferdynanda książę Maksymilian Bawarski (1573-1651) opano­wał przy pomocy wojsk hiszpańskich Pala-tynat. Dania musiała samotnie prowadzić DUŃSKĄ WOJNĘ 1625-1629, ponieważ kraje przeciwne Habsburgom nie zdołały porozumieć się i przyjść z pomocą krajom protestanckim; teatr wojny przeniósł się z środkowej Europy do północnej. Duńczycy pod wodzą króla Christiana IV (1577-1648) ponieśli klęski w bitwach pod Lutter w sier­pniu 1626 i pod Wolgast we wrześniu 1628. W 1629 Dania zawarła pokój z Świętym Cesarstwem Rzymskim (Austria) i podpisała traktat w Lubece, w którym zobowiązała się nie interweniować w sprawach niemieckich.

Trzy miesiące przed zawarciem tego poro­zumienia, w okresie największych sukcesów cesarstwa, cesarz Ferdynand wydał edykt restytucyjny na jego mocy protestanci mu­sieli zwrócić wszystkie ziemie księstwa koś­cielnego w Niemczech zagarnięte po pokoju w Augsburgu w 1555. Obawiając się ros­nącego zagrożenia ze strony Habsburgów i pragnąc ocalić protestantyzm od upadku, król Szwecji Gustaw II Adolf (1594-1632) rozpoczął SZWEDZKĄ WOJNĘ 1630--1635 najazdem na Pomorze Zachodnie; w sojuszu z Saksonią, Brandenburgią i wielo­ma małymi księstwami niemieckimi, dotarł do Renu, potem ruszył na wschód i w 1632 zagroził samemu Wiedniowi. Po śmierci Gustawa Adolfa w bitwie pod Luetzen (16 listopada 1632), w której Szwedzi pobili wojska Świętego Cesarstwa Rzymskiego pod dowództwem księcia Albrechta von Wallen-stein (1583-1634), książęta niemieccy zgo­dzili się na zawarcie pokoju pod warunkiem, że cesarz odwoła edykt restytucyjny. Wycze­rpana samotnymi walkami Szwecja zwróciła się o pomoc do Francji, której wojska przy­stąpiły później do wojny (patrz francuska wojna 1635-1648). Udział Francji pod kierow­nictwem kardynała Richelieu (1585-1642) sprawił, że konflikt przerodził się w walkę Habsburgów z Burbonami. Francuzi zwycię­żyli Hiszpanów w 1639 i zajęli Alzację, a ich holenderscy sprzymierzeńcy atakowali statki hiszpańskie płynące z Nowego Świata (Ame­ryka). Francja nadal podejmowała działania zaczepne w południowych Niemczech od zachodu, Szwecja prowadziła ofensywy od północy. Stoczono wiele bitew, między inny­mi pod Rheinfelden (1638, zwycięstwo armii francusko-niemieckiej nad siłami cesarski­mi), pod Breitenfeldem (w 1642 Szwedzi ponownie zwyciężyli wojska cesarskie, pier­wszy sukces odnieśli tam w 1631), pod Rocroi (w 1643 wojska francuskie rozbiły armię hiszpańską) i pod Jankovem (1645, szwedzkie zwycięstwo nad sprzymierzonymi siłami austriacko-bawarskimi). Negocjacje pokojowe ciągnęły się latami, walki trwały cały czas. Wielu źle opłacanych żołnierzy

zaciężnych z konieczności wybierało żywność i plądrowało, powiększając ogrom zniszczeń wojennych i powodując ogromne spustosze­nia w całych Niemczech. Wojnę zakończył pokój westfalski z 24 października 1648. Księstwa niemieckie uzyskały niemal pełną niezależność pod właściwie tylko nominal­nym zwierzchnictwem Cesarstwa; Szwedzi dostali terytoria nad Morzem Północnym i Bałtykiem; Francja otrzymała Alzację i część Lotaryngii z granicą na Renie; Szwaj­caria i Holandia (Zjednoczone Prowincje Północnych Niderlandów) uzyskały uznanie swej niepodległości. Potwierdzono prawa niemieckich władców protestanckich, tak luteran, jak i kalwinów do utrzymania w swych państwach swych wyznań. Patrz także bearneńskie rokosze; duńsko-szwe-dzka wojna 1643-1645; francusko-hiszpań-ska wojna 1648-1659; frondy wojny; man-tuańska wojna sukcesyjna 1628-1631; sied­miogrodu wojna z habsburgami 1644-1645.