ŚWIATOWA WOJNA

ŚWIATOWA WOJNA l 1914-1918. Bezpo­średnią przyczyną wybuchu wojny był za­mach na następcę austro-węgierskiego tro­nu, księcia Ferdynanda, do jakiego doszło w Serbii. Jednak międzynarodowe napięcie i rywalizacja (patrz bałkańskie wojny) narastały już od wielu lat. 28 lipca 1914 monarchia austro-węgierska wypowiedziała Serbii wojnę. Rosja rozpoczęła mobilizację wojsk wzdłuż granicy niemieckiej, a Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji i sprzymierzonej z nią Francji. Niemcy niezwłocznie przy­stąpiły do działań we Francji, zamierzając

podbić ją w ciągu kilku miesięcy, a potem skierować na Rosję swą potężną machinę wojenną. Armia niemiecka pogwałciła neu­tralność Luksemburga i Belgii, wkroczyła do obu krajów, aby następnie zaatakować Francję od północnego wschodu. W od­powiedzi na to do Francji przyłączyła się Wielka Brytania, by wspólnie wyprzeć na­jeźdźców. Państwa centralne - Austro-Węg-ry i Niemcy, do których dołączyło później imperium osmańskie (Turcja) i Bułgaria, stanęły przeciw państwom Ententy - Fran­cji, Wielkiej Brytanii, Serbii, Rosji i Belgii, do których przyłączyły się później Włochy, Rumunia, Portugalia, Czarnogóra, Japonia, Australia, Stany Zjednoczone i dwadzieścia innych państw. W ciągu miesiąca dywizje niemieckie dotarły do przedmieść Paryża, ale ustępujące wojska francuskie opanowały w końcu sytuację i przeszły do kontrofensy­wy (patrz marna, pierwsza bitwa nad marną 1914) odrzucając Niemców z powro­tem na północ. Przez następne cztery lata nieprzyjacielskie armie stały naprzeciwko siebie, czasami jedynie w odległości kilku­dziesięciu metrów, wzdłuż linii ciągnącej się od Morza Północnego do Szwajcarii (patrz światowa wojna i na froncie za­chodnim 1914-1918). Do krwawych bitew do­szło pod Ypres, w Artois, nad Sommą, w dolinie Mozy, w lasach ardeńskich i na wielu innych obszarach (patrz marna, dru­ga bitwa nad marną ms; yerdun, bitwa pod yerdun 1916). Obie strony ponosiły przerażające straty, ale linia frontu w zasa­dzie nie zmieniła się aż do jesieni 1918. Wojska austro-węgierskie musiały stawić czoło Rosjanom na swej granicy wschodniej (patrz światowa wojna i na froncie wschodnim 1914-1917) oraz Włochom na po­łudniu (patrz światowa wojna i na froncie włoskim ms-mg), jednocześnie walcząc o zapanowanie nad Serbią i Czarnogórą (patrz światowa wojna i na bałkanach 1915-1918). Gdy flota niemiecka nie mogła dłużej działać skutecznie na morzach za­chodnioeuropejskich i na Atlantyku (patrz jutlandzka bitwa 1910), Niemcy rozpoczęły wojnę podwodną. To tak oburzyło Ameryka­nów, że 6 kwietnia 1917 wypowiedzieli Niemcom wojnę. Choć upłynęło trochę czasu, nim Amerykanie zdołali wysłać więk­szą liczbę żołnierzy i znaczącą liczbę sprzę­tu, przystąpienie USA do wojny miało dla sprzymierzonych ogromne znaczenie psy­chologiczne. Mimo porażki na Gallipoli (patrz dardanelska kampania 1915) Wielka Brytania nadal panowała na morzach, pod jej ochroną pozostawał Kanał Sueski, co umożliwiło zajęcie kolonii niemieckich w Afryce, zaopatrzenie armii walczących na Bliskim Wschodzie (patrz światowa wojna i w mezopotamii 1914-1918; światowa wojna i w palestynie 1917-1918) i transport wojsk z dominiów i kolonii brytyjskiej Wspólnoty Narodów. W 1917 Rosja wycofała się z woj­ny (patrz bolszewicka rewolucja 1917), co pozwoliło Niemcom na przeniesienie masy swych wojsk z frontu wschodniego na za­chodni i udzielenie pomocy monarchii au-stro-węgierskiej oraz rozpadającemu się im­perium tureckiemu. Zastoju na froncie za­chodnim nie przełamało nawet przybycie nowych sił. Francuzi, Anglicy i Amerykanie powoli, lecz wytrwale wypierali Niemców z powrotem w kierunku linii Hindenburga, tymczasem Bułgaria padła, imperium turec­kie zabiegało o pokój, załamały się Austro--Węgry. Zrujnowani wojną Niemcy bunto­wali się; cesarz i generałowie niemieccy musieli podpisać porozumienie o zawiesze­niu broni (11 listopada 1918). Zawarty później traktat wersalski oraz inne traktaty zmieniły oblicze Europy i Bliskiego Wscho­du i stały się przyczyną wielu zmian polity­cznych, gospodarczych i społecznych. W wojnie tej po raz pierwszy wprowadzono do walk czołgi, samoloty i gazy bojowe. Spowodowała ona niezwykłe cierpienia i zniszczenia we wszystkich krajach, gdzie toczyły się walki. Ofiarą jej padło ponad 10 milionów ludzi, a znacznie więcej odniosło rany. Patrz także rosyjsko-polska wojna 1919-1920; turecka wojna o niepodległość 1919-1923; zeebrugge, rajd na zeebrugge